Zasadą jest, że dziecko do osiągnięcia pełnoletności pozostaje pod władzą rodzicielską. Zasadą jest również, że władzę rodzicielską przysługuje obojgu rodzicom, a każde z nich jest uprawnione i zobowiązane do jej wykonywania. Jednakże w istotnych sprawach dziecka, rodzice rozstrzygają wspólnie, a jeśli nie dojdą do porozumienia, rozstrzyga sąd opiekuńczy. Jeżeli natomiast żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska, ustanawia się dla dziecka opiekuna.

Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz wychowania dziecka z poszanowaniem jego godności i praw. Przy czym władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny.

Zdarzają się przy tym sytuacje, że rodzice nie wykonują władzy rodzicielskiej w sposób właściwy, zgodny z dobrem dziecka, a dziecko przy tym cierpi. Co można zrobić w takiej sytuacji?

Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje kilka instrumentów, którymi może się posłużyć sąd w takich wypadkach. Najdalej idącym i stosowanym w najbardziej skrajnych wypadkach jest pozbawienie rodzica władzy rodzicielskiej. Należy tutaj podkreślić, że ten instrument może być stosowany tylko w wyjątkowych sytuacjach, jakie zostały wyraźnie wskazane w przepisach prawa i tylko sąd może go zastosować.

Kiedy może więc dojść do pozbawienia rodzica władzy rodzicielskiej nad dzieckiem?
Przepis wskazuje tu trzy sytuacje, a to:
1. trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej;
2. nadużywanie władzy rodzicielskiej przez rodziców;
3. rażące zaniedbanie przez rodziców obowiązków względem dziecka.

Co to oznacza w praktyce?
Dotychczasowe orzecznictwo sądów powszechnych, w tym Sądu Najwyższego dostarcza szeregu przykładów, w których zastosowanie mają wyżej wymienione sytuacje.

I tak, o trwałej przeszkodzie w wykonywaniu władzy rodzicielskiej można mówić w szczególności w wypadku długotrwałej, ciężkiej choroby rodzica, uniemożliwiającej sprawowanie opieki nad dzieckiem albo w wypadku odbywania długotrwałej kary pozbawienia wolności. Również wypadek, w którym rodzic wyjechał na stałe za granicę i nie zamierza powrócić do kraju można zakwalifikować jako trwałą przeszkodę w wykonywaniu władzy rodzicielskiej.

Nadużywanie władzy rodzicielskiej ma miejsce szczególnie w sytuacji, gdy rodzice nadmiernie karcą dziecko, izolują dziecko i podporządkowują je sobie, zmuszają do pracy ponad jego siły i możliwości. Również sytuacja, w której jedno z rodziców nagannie zachowuje się wobec osób trzecich, w tym osób bliskich (na przykład w stosunku do matki dziecka) stanowi przykład nienależytego wykonywania władzy rodzicielskiej.

Z kolei z rażącym zaniedbaniem przez rodziców obowiązków względem dziecka możemy mieć do czynienia w sytuacji, w której rodzic uchyla się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, nadużywa alkoholu i uprawia przestępczy proceder. W orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawił się również pogląd, że zabójstwo matki dziecka przez jego ojca stanowi realizację opisywanej przesłanki.

Oczywiście istnieje wiele przykładów realizacji wyżej wskazanych przesłanek, jednakże przytoczone przykłady mają za zadanie jedynie zobrazować o jakich sytuacjach może być mowa.

Należy tutaj podkreślić, że jeśli przyczyna pozbawienia władzy rodzicielskiej dotyczy tylko jednego z rodziców, tylko on zostanie pozbawiony władzy rodzicielskiej. Co więcej, jeśli przyczyna dotyczy tylko jednego z dzieci, także przedmiotowa instytucja zostanie zastosowana wyłącznie do niego. Wynika to z samego charakteru opisywanej instytucji. Ingeruje ona tak dalece w stosunki między rodzicami, a dziećmi, że nie można jej stosować niejako „na zapas”.

Warto również wskazać, że pozbawienie władzy rodzicielskiej nie niweczy wszelkich więzi łączących rodzica z dzieckiem. Aktualny pozostaje obowiązek i prawo rodzica do utrzymywania kontaktu z dzieckiem, o ile sąd nie zdecyduje inaczej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie wpływa również na obowiązki alimentacyjne ani na zasady dziedziczenia, które pozostają niezmienione.

Zwrócić należy uwagę, że instytucja pozbawienia władzy rodzicielskiej jest tylko jedną z kilku instytucji przewidzianych przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, których celem jest ochrona dobra małoletniego dziecka przed niewłaściwym zachowaniem rodziców. Jest to jednak instytucja najbardziej ingerująca w stosunki między rodzicami i dziećmi. Jej zastosowanie należy traktować jako ostateczność, niemniej jednak przepisy przewidują również możliwość przywrócenia władzy rodzicielskiej, kiedy w konkretnej sytuacji sąd uzna, że jest to uzasadnione dobrem dziecka.

Jeśli zainteresował Cię temat artykułu bądź masz związany z nim problem, zapraszamy do Kancelarii celem przedyskutowania twojej sytuacji. Zawsze pracujemy indywidualnie z klientem i staramy się znaleźć jak najbardziej optymalne rozwiązanie w danej sytuacji.

Autorem tekstu jest r.pr. Monika Dopieralska.