Czynny żal, czyli jak uniknąć odpowiedzialności za przestępstwo skarbowe?

Czynny żal to wyjątkowa instytucja prawa karnego skarbowego, która pozwala na uniknięcie odpowiedzialności za popełnione przestępstwo skarbowe. Przedsiębiorcy nie zdają sobie jednak sprawy, że skorzystanie z czynnego żalu zamiast pomóc,  może czasem pogorszyć ich sytuację. Poniżej znajdziesz wskazówki jak nie wpaść w pułapki czynnego żalu.

Spis treści:

1. Na czym polega czynny żal?
2. Jakie przestępstwa obejmuje czynny żal?
3. Do kiedy można skorzystać z czynnego żalu?
4. Czynny żal – wymogi i uzasadnienie
5. Kiedy czynny żal jest skuteczny?
6. Kto nie może skorzystać z czynnego żalu?
7. Pułapki czynnego żalu
8. Czynny żal a odpowiedzialność karno-skarbowa
9. Czynny żal a odpowiedzialność karna
10. Czy warto napisać pisać czynny żal?
11. Czynny żal – adwokat

1. Na czym polega czynny żal?

Mówiąc najprościej, czynny żal polega na dobrowolnym przyznaniu się przed urzędem skarbowym do popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego. W zamian za poinformowanie fiskusa, a czasem także pod warunkiem spełnienia kilku przesłanek, sprawca przestępstwa skarbowego może uniknąć odpowiedzialności karnej skarbowej. Wyróżniamy dwa rodzaje czynnego żalu: tzw. zwykły czynny żal (art. 16 k.k.s.) oraz tzw. uproszczony czynny żal (art. 16a k.k.s.). Różnią się one zarówno przypadkami, w których mogą znaleźć zastosowanie, wymogami stawianymi przedsiębiorcom, jak i chwilą, w której można z nich skorzystać.

2. Jakie przestępstwa obejmuje czynny żal?

Zgodnie z art. 16a k.k.s. uproszczony czynny żal może znaleźć zastosowanie wyłącznie do przestępstw i wykroczeń skarbowych dotyczących złożenia deklaracji lub przesłania księgi. Mowa tu zatem przede wszystkim o przestępstwach tzw. oszustw skarbowych z art. 56 k.k.s. oraz 76  k.k.s. Pierwszy z nich polega na niesłusznym pomniejszaniu podatku do zapłaty a drugi na narażaniu Skarbu Państwa na niesłuszny zwrot podatku. Mimo stosunkowo wąskiego zakresu zastosowania, praktyka pokazuje, że zdecydowana większość postępowań prowadzonych przez organy podatkowe dotyczy właśnie tych dwóch czynów zabronionych, przez co art. 16a k.k.s. znajduje szerokie zastosowanie praktyczne.

Z kolei zwykły czynny żal, o którym mowa w art. 16 k.k.s. może znaleźć zastosowanie co do zasady do wszystkich przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych wymienionych w ustawie.

3. Do kiedy można skorzystać z czynnego żalu?

Jedną z różnic pomiędzy uproszczonym i czynnym żalem jest moment, w którym można z nich skutecznie skorzystać. Większy rygor w tym zakresie dotyczy zwykłego czynnego żalu. Zawiadomienie organów o popełnieniu przez siebie przestępstwa nie pozwoli na uniknięcie odpowiedzialności, jeżeli zostanie złożone, gdy:

• organ będzie miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego
• po rozpoczęciu przez organ ścigania czynności służbowej, w szczególności przeszukania, czynności sprawdzającej lub kontroli zmierzającej do ujawnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, chyba że czynność ta nie dostarczyła podstaw do wszczęcia postępowania o ten czyn zabroniony.

Instytucja uproszczonego czynnego żalu jest w tym zakresie znacznie bardziej liberalna. Sprawca czynu zabronionego dotyczącego złożenia deklaracji lub przesłania księgi może uniknąć odpowiedzialności nawet, gdy urząd skarbowy uzyska dokładne informacje o popełnieniu przestępstwa w wyniku przeprowadzenia kontroli podatkowej. Co więcej, po zakończeniu kontroli podatkowej podatnik jest informowany o prawie skorzystania z czynnego żalu w terminie 14 dni od jej zakończenia. Uproszczony czynny żal nie będzie skuteczny jednak, gdy postępowanie przygotowawcze o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe zostało już wszczęte lub czyny zabronione zostaną ujawnione w toku innego postępowania karnego.

4. Czynny żal – wymogi i uzasadnienie

Uproszczony czynny żal wymaga od sprawcy jedynie złożenia skutecznej korekty deklaracji lub księgi oraz opłacenia uszczuplonej należności publicznoprawnej w terminie wskazanym przez organ podatkowy. Procedura ta nie wymaga składania dodatkowych oświadczeń, pism przewodnich ani wyjaśnień przez urzędnikiem.

Zwykły czynny żal wymaga natomiast od sprawcy czynu zabronionego złożenia zawiadomienia o popełnieniu przez siebie przestępstwa. Należy tego dokonać w formie pisemnej albo ustnie do protokołu. Od niedawna dopuszczalne jest także skorzystanie z opcji elektronicznej i przesłania zawiadomienia za pośrednictwem konta w e-Urzędzie Skarbowym. W treści zawiadomienia przedsiębiorca musi wyjaśnić istotne okoliczności popełnienia czynu zabronionego oraz wskazać inne osoby zaangażowane w popełnione przestępstwo.

Podobnie jak w przypadku uproszczonego czynnego żalu konieczne jest zapłacenie uszczuplonego podatku, chyba że czyn nie wywołał takiego skutku. Dodatkowo jednak organ podatkowy nałoży na sprawcę obowiązek złożenia przedmiotów podlegających przepadkowi do depozytu lub uiszczenia ich równowartości pieniężnej.

5. Kiedy czynny żal jest skuteczny?

Czynny żal będzie skuteczny jeżeli zostanie złożony w odpowiednim momencie, a sprawca czynu zabronionego zrealizuje inne nałożone na niego obowiązki, w tym zwłaszcza uiści uszczuploną należność publiczno-prawną.

Przedsiębiorcy najczęściej rozważają skorzystanie z instytucji czynnego żalu, gdy organy podatkowe rozpoczną kontrolę podatkową. Należy pamiętać, że w trakcie trwania kontroli podatkowej zarówno zwykły, jak i uproszczony czynny żal są nieskuteczne. Uprawnienie do skorygowania deklaracji ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania podatkowego lub kontroli podatkowej (w zakresie objętym tym postępowaniem lub kontrolą), jednak przysługuje nadal po zakończeniu kontroli, a po zakończeniu postępowania podatkowego – w zakresie nieobjętym decyzją określającą wysokość zobowiązania podatkowego.

6. Kto nie może skorzystać z czynnego żalu?

Możliwość skorzystania z czynnego żalu została przez ustawodawcę wyłączona dla niektórych kategorii sprawców. Z dobrodziejstwa art. 16 k.k.s. nie może skorzystać:

• sprawca kierowniczy
• sprawca poleceniowy
• organizator grupy przestępczej
• prowokator

7. Pułapki czynnego żalu

Przedsiębiorcy niestety błędnie utożsamiają instytucję czynnego żalu ze złotym środkiem na jakiekolwiek problemy pojawiające się w toku kontroli podatkowej. Z naszego doświadczenia wynika, że nie chcąc wdawać się w przepychanki prawne z urzędem skarbowym często przedwcześnie decydują się wycofać kwestionowane faktury z ewidencji księgowej i zapłacić uszczuplony podatek. W ten sposób liczą, że sprawa zakończy się niemal od ręki. Nic bardziej mylnego.

Problem tkwi w wyjątkowości polskiego systemu prawnego, w którym obok przestępstw i wykroczeń (kodeks karny i kodeks wykroczeń) funkcjonują przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (kodeks karny skarbowy). Co gorsza, znamiona poszczególnych czynów zabronionych opisanych w poszczególnych ustawach bywają identyczne.

8. Czynny żal a odpowiedzialność karno-skarbowa

Jak już wskazano uproszczony czynny żal ma zastosowanie wyłącznie do przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych polegających na złożeniu nierzetelnej deklaracji lub księgi. Rzecz jednak w tym, że czyn taki niemal zawsze jest poprzedzony przyjęciem do ewidencji nierzetelnej faktury a przez to nierzetelnym prowadzeniu ksiąg. Sytuacje, w której pomimo rzetelności ksiąg dojdzie do złożenia nierzetelnej deklaracji są marginalne.

Sedno problemu sprowadza się natomiast do tego, że posługiwanie się nierzetelną fakturą, jak i nierzetelne prowadzenie ksiąg także są przestępstwami skarbowymi stypizowanymi w art. 61 k.k.s. oraz art. 62 k.k.s. W zakresie tych przestępstw skarbowych zastosowanie może znaleźć co najwyżej zwykły czynny żal. Przypomnienia natomiast wymaga, że skorzystanie ze zwykłego czynnego żalu nie jest możliwe, gdy organ ma już pełną wiedzę o popełnionym przestępstwie. Jeżeli więc sprawca zdecyduje się na złożenie uproszczonego czynnego żalu już po przeprowadzeniu kontroli podatkowej, może on i tak ponieść odpowiedzialność karno-skarbową za przestępstwa z art. 61 i 62 k.k.s.

9. Czynny żal a odpowiedzialność karna

Co więcej, ten sam czyn oceniany na gruncie dwóch różnych ustaw może być jednocześnie przestępstwem i przestępstwem skarbowym. Tym samym, za ten sam czyn mogą zostać wymierzone nawet dwie kary – odrębna na podstawie przepisów kodeksu karnego i odrębna na gruncie kodeksu karno-skarbowego. Gwoli przykładu można wskazać, że przestępstwo skarbowe z art. 56 k.k.s. stanowi odpowiednik (pozostaje w zbiegu idealnym) z przestępstwem oszustwa z art. 286 k.k. W tym przypadku problem polega na tym, że kodeks karny nie zna instytucji czynnego żalu. Oznacza to, że nawet skorzystanie z dobrodziejstwa zwykłego czynnego żalu wyłączy co najwyżej odpowiedzialność karno-skarbową, ale nie pozwoli na uniknięcie odpowiedzialności karnej.

To właśnie tej ostatniej powinni realnie obawiać się przedsiębiorcy. Kary grożące przedsiębiorcom na gruncie kodeksu karnego skarbowego są znacznie łagodniejsze od tych wynikających z kodeksu karnego. W wyniku wytoczenia przez ustawodawcę wojny mafiom vatowskim doszło kilka lat temu do znacznego zaostrzenia kar za przestępstwa gospodarcze. Największe zagrożenie dla przedsiębiorcy wynika z możliwości zastosowania przez organy ścigania kwalifikacji prawnej z art. 271a §2 k.k. Stanie się tak jeżeli prokurator uzna, że przedsiębiorca uczynił sobie z używania nierzetelnych faktur stałego źródła dochodu. Wartość faktur czy kwota uszczuplonego podatku nie ma w tym przypadku znaczenia. Takie przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności od lat 3 do lat 20. Podkreślenia wymaga, że nawet minimalnej grożącej kary pozbawienia wolności za to przestępstwo nie można orzec w zawieszeniu.

Podsumowując, z naszego doświadczenia wynika, że przedsiębiorcy licząc na uniknięcie odpowiedzialności podatkowej i karno-skarbowej częstokroć korzystają z instytucji czynnego żalu nieświadomie narażając się na karę bezwzględnego pozbawienia wolności.

10. Czy warto napisać pisać czynny żal?

To zależy. Do każdego przypadku należy podejść indywidualnie i rozważyć korzyści i ryzyko wynikające ze złożenia czynnego żalu. Stanowczo odradzamy korzystanie z tej instytucji tylko po to by jak najszybciej zakończyć kontrolę skarbową. Przed złożeniem czynnego żalu koniecznie trzeba zweryfikować szanse merytorycznej obrony, zwłaszcza udowodnienia rzetelności kwestionowanych przez urząd skarbowy faktur. Dopiero gdy powyższe szanse zostaną ocenione na nikłe, można rozważyć minimalizację szkód poprzez złożenie czynnego żalu. Podejmując decyzję należy jednak mieć na uwadze także ewentualne ryzyko grożące przedsiębiorcy na gruncie kodeksu karnego.

Żaden przedsiębiorca nie powinien decydować się na złożenie czynnego żalu bez uprzedniej konsultacji z kancelarią prawną specjalizującą się w prawie karnym gospodarczym i prawie karnym skarbowym.

11. Czynny żal – adwokat

Kancelaria Prawna Smok posiada wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu spraw karnych skarbowych i karnych gospodarczych. Zespół naszych specjalistów jest gotów udzielić porady prawnej dotyczącej zasadności złożenia czynnego żalu. Podczas spotkania, adwokat lub radca prawny odpowie na wszystkie Państwa pytania i wskaże kierunek działania. Jeżeli nie zdecydują się Państwo na złożenie czynnego żalu podejmiemy się merytorycznej obrony w toku postępowania. Jeżeli zdecydują się Państwo na złożenie czynnego żalu pomożemy przygotować odpowiednie dokumenty a w przypadku późniejszego wszczęcia postępowania karnego – wynegocjujemy z prokuratorem łagodny wymiar kary.