Zgodnie z przepisami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, rodzice mają prawo do wychowania dziecka zgodnie z własnymi przekonaniami. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. Oznacza to, że relacje pomiędzy rodzicami i dziećmi podlegają ochronie prawnej, a ingerować w nie może jedynie sąd.

Uszczegółowieniem przepisów ustawy zasadniczej tj. Konstytucji są przepisy ustaw zwykłych, którymi są między innymi kodeksy. Mamy więc tu na przykład do czynienia z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, który wprowadza zasady wydawania przez sąd stosownych zarządzeń w sytuacji, w której dobro dziecka jest zagrożone. Przepisy wprowadzają tu tylko jedną przesłankę umożliwiającą wydanie stosownych zarządzeń przez Sąd. Jest to zagrożenie dobra dziecka. Nie ma tutaj już na przykład konieczności, by do naruszenia dobra dziecko doszło, wystarczające jest zaistnienie stanu zagrożenia dobra dziecka. Co więcej, nie jest istotne, czy do zagrożenia dobra dziecka doszło z winy rodziców. Stosowane przez Sąd środki nie mają charakteru represyjnego, nie mają też za zadanie penalizować rodziców. Dobrem chronionym przez art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest dobro dziecka, a zadaniem niesienie pomocy rodzicom, którzy z powodu trudności wychowawczych czy życiowych nie radzą sobie należycie z realizacją tego celu (Postanowienie SN z dnia 28 kwietnia 2000 r., II CKN 452/00, LEX nr 52548).

Jeśli chodzi o dobro dziecka, to jest to pojęcie niezdefiniowane w ustawie. Pojęcie to zostało niejako dookreślone w orzecznictwie, zgodnie z którym, pojęcie dobra dziecka obejmuje nie tylko zaspokojenie jego potrzeb życiowych – wyżywienia, mieszkania, pomocy w nauce itp. ale także jego stan i potrzeby emocjonalne, psychiczne (Wyrok SA w Białymstoku z dnia 28 października 2010 r., I ACa 458/10, LEX nr 784436).

W praktyce, na podstawie przytoczonego przepisu, Sąd może wydać dowolne zarządzenie. W §2 tego przepisu wskazano natomiast przykładowe działania Sądu, które mogą zostać podjęte na podstawie tego przepisu. I tak, Sąd może w szczególności:
1) zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
2) określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
3) poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
4) skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
5) zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej.

Oczywistym przy tym wydaje się, że zarządzenie przewidujące umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej będzie usprawiedliwione tylko w skrajnych przypadkach, w których inne środki będą nieskuteczne lub nie będzie możliwe osiągnięcie za ich pomocą celów w postaci ochrony dobra dziecka.

W literaturze i orzecznictwie wskazuje się, że na podstawie art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego Sąd może zakazać rodzicom wypisania dziecka ze szpitala, nakazać przeprowadzenie zabiegu bądź nakazać pobranie krwi od dziecka. Na podstawie tego przepisu możliwe jest również umożliwienie dziadkom kontaktów z wnukiem wbrew woli rodziców. Istotne jest, by celem zastosowania przez Sąd przepisu była ochrona dobra dziecka. Podkreślenia wymaga okoliczność, iż wskazane powyżej zarządzenia są jedynie przykładowymi.

Na podstawie §3 opisywanego przepisu, Sąd może powierzyć zarząd nad majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi. Takie zarządzenie byłoby przy tym uzasadnione na przykład w sytuacji, gdy rodzic nadużywa swojego uprawnienia do zarządu majątkiem dziecka, trwoni go, przeznacza na cele inne niż potrzeby małoletniego.

Na marginesie tylko warto dodać, że omawiany przepis nie stoi w sprzeczności z treścią art. 12a §1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, na podstawie którego, w razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie, pracownik socjalny wykonujący obowiązki służbowe ma prawo odebrać dziecko z rodziny i umieścić je u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej.

Jeśli dotyczy Cię zaproponowany temat, masz wątpliwości, jaką drogę obrać bądź jakie instytucje prawne możesz wykorzystać, zapraszamy do kontaktu z Kancelarią.

Autorem tekstu jest r.pr. Monika Dopieralska.